Lezers, schrijvers, uitgevers, critici, bloggers en deskundigen raken er wereldwijd niet over uitgepraat: de definitie van literatuur. De definitie van lectuur, de definitie van een goed boek. De kernelementen van een goed boek. Wat is wat? Wanneer is het wat? Ik ben verre van een deskundige, maar in mijn studie wordt er vrij veel aandacht besteed aan de letterkundige kant van het lesgeven en dus heb ik er wel zo mijn ideeën over.
De essentie van een goed boek
Laten we dit maar meteen even uit de weg ruimen: er bestaat geen universele definitie van een goed boek. Mensen lezen om tal van verschillende redenen en hebben ook tal van verschillende opvattingen over wat ze aan een boek moeten hebben. Een liefhebber van het thrillergenre leest bijvoorbeeld op een heel andere manier en met compleet andere motieven dan iemand die graag middeleeuwse manuscripten bestudeert. Maar we kunnen wel stellen dat boeken iets met je moeten doen, je moeten beroeren, wil je ze goed vinden. Het maakt niet uit wat voor emoties het zijn: of je nou boos wordt op de auteur of de personages, hartverscheurend verdrietig wordt vanwege de plot, je heel blij en gelukkig gaat voelen of tot nieuwe inzichten komt die je niet voor mogelijk had gehouden: een boek dat iets bij je losmaakt, is over het algemeen een goed boek.
Dat heeft dus verder niets of nauwelijks iets te maken met schrijf- en stijltechnieken, hoewel deze aspecten er uiteraard wel voor kunnen zorgen dat je dat bepaalde gevoel krijgt bij een boek. Maar de essentie van een goed boek is puur dat het iets bij je losmaakt, dat het iets met je doet. Een gevoel van ontspanning of tevredenheid of vermaak telt bijvoorbeeld ook: een boek waarvan je intens kunt genieten en dat belichaamt waarom je van lezen houdt, mag je met recht een goed boek noemen.
Literatuur
Dat weten we dus. Uiteraard is de definitie van een goed boek compleet subjectief: het hele woord goed is subjectief. Laten we vooral het leesplezier en het gevoel van de lezer bij het lezen voorop stellen: verder doet de kwaliteit van een boek er in wezen niet toe, als de subjectieve kwaliteit maar aanwezig is.
Maar hoe zit het dan met literatuur en lectuur? We weten dat literatuur een kunstvorm is, en kunst is in het leven geroepen met aardig wat doelen: om van te genieten, om aan het denken te zetten, om ontwikkelingen op gang te brengen. En al willen we nog zo graag dat ook literatuur iets subjectiefs is waar iedereen zijn eigen mening over mag vormen: zo zit het helaas niet. Want voor de begrippen literatuur en lectuur zijn wel degelijk normen aanwezig. Volgens het woordenboek wordt met het woord literatuur verwezen naar gedichten en verhalen die tot de cultuur behoren: fictie die dus kenmerkend is voor het culturele karakter van een land. Kijk je naar de Encyclo-resultaten, dan lopen die behoorlijk uiteen: literatuur gaat over de artistieke waarde van boeken, over de universele waarde van boeken en over de esthetische waarde van boeken. Een conclusie die daaruit te trekken valt: literatuur gaat over de algehele, veelzijdige en sterk veldafhankelijke waarde van boeken.
Maar dit is natuurlijk niet afdoende, want wat is die waarde dan? Ik denk dat we hier moeten volstaan met de gedachte dat literatuur gaat over bovengenoemde varianten van tekstuele waarde en dat deze varianten niet altijd allemaal tegelijk aanwezig moeten zijn. Een universeel waardevol boek kan bijvoorbeeld Een keukenmeidenroman van Kathryn Stockett zijn omdat dit een erg bijzonder maatschappelijk beeld geeft. Dat geldt ook voor Duizend schitterende zonnen van Khaled Hosseini en voor Haar naam was Sarah van Tatiana de Rosnay. Artistiek waardevolle boeken kunnen boeken zijn die erg bijzonder en kunstzinnig in elkaar zitten, zoals Een schitterend gebrek van Arthur Japin, De engelenmaker van Stefan Brijs en De jongen in de gestreepte pyjama van John Boyne. Esthetisch waardevolle boeken ten slotte belichamen de schoonheid van taal, snijden een thema aan dat je emotioneel raakt, schilderen met taal en scheppen hele werelden voor de ogen van de lezer. Mooie voorbeelden hiervan zijn de boeken van Carlos Ruiz Zafón, Gabriel Garcia Marquéz, Elizabeth Gilbert en Connie Palmen.
Uiteraard is dit ook weer ongelooflijk subjectief: ik kan mij zo voorstellen dat er mensen zijn die vinden dat De Rosnay, Boyne en Gilbert geen literaire auteurs genoemd mogen worden, maar ik vind dat er in hun werk genoeg bewijzen te vinden zijn voor hun literaire kwaliteiten. De impact die een boek op je heeft, is voor elke persoon ontzettend anders. Je kunt normen stellen, jazeker, maar het is niet mogelijk dat iedereen het daarmee eens is. En uiteindelijk hoeft dat ook niet: het gaat er meer om dat we met elkaar kunnen praten over de waarde van boeken voor onszelf en voor de samenleving dan dat we het met elkaar eens zijn over of Saskia Noort wel of niet literatuur schrijft.
Lectuur
Toch is er nog één dingetje: het woordje lectuur. Volgens het woordenboek is dit simpelweg: alles wat gelezen kan worden, of dat nou wel of niet kwalitatief is. Kijk je naar wat critici en lezers zelf zeggen, dan is lectuur vooral het makkelijk leesbare materiaal: tijdschriften die je in de wachtkamer bij de dokter of kapper leest, Bouquet-romannetjes voor na het werk, misschien ook wel chicklits van Sophie Kinsella en Jill Mansell. Er wordt een beetje afgegeven op deze afscheiding, terwijl we die toch echt zelf lijken te hebben gecreëerd. Uiteraard zijn er verschillen tussen boeken van Simone van der Vlugt en Multatuli, maar is het echt nodig om daar een stempel op te plakken? Laten we gewoon zelf bepalen wat we van een boek vinden. Ik lees ook wel eens gemakkelijk te lezen boekjes voor tussendoor, maar als ik dat lectuur ga noemen, krijg ik het gevoel dat ik een leeghoofdig meisje ben in plaats van een docent Nederlands in opleiding.
Conclusie
Ik denk dat het heel waardevol zou zijn om te stoppen met ons continu afvragen of het literatuur is wat we lezen. Uiteindelijk gaat het er niet om dat we zoveel mogelijk boeken hebben gelezen die als zodanig worden bestempeld, maar dat we zoveel mogelijk boeken hebben gelezen die wij op welke manier dan ook goed vonden: dat zijn namelijk de boeken die we ons zullen herinneren als we zo oud zijn dat we niet meer kunnen lezen.
Houd jij je bezig met het verschil tussen een goed boek, literatuur en lectuur? Zo ja, wat vind je de belangrijkste verschillen?