Vivian Er was vuur geweest, stank, geschreeuw en het doffe rommelen van instortende muren. Ik was blijven lopen. Ik kon niet anders, ik kon niet stoppen, ik móest doorlopen. Mijn hersenen wilden niet snappen wat ik zag en hoorde; herkenbare vormen die uit bergen stenen en planken staken, kreten vanuit kelders. Mijn lichaam was blijven doorgaan als een blikken opwindspeeltje. Al zo vaak waren de geallieerde vliegtuigen over Nijmegen gevlogen. Het luchtalarm hoorde al net zo bij ons leven als de voedselbonnen en de vieze namaakkoffie. Maar de piloten vlogen met hun dodelijke lading altijd door naar Duitsland. Sommige buurtkinderen juichten dan, want ze vonden het prima als er Duitse steden in vlammen opgingen. Nu zouden ze vast niet meer zo hard juichen.
Het vergeten bombardement
In augustus 1944 werd Nijmegen, een nog steeds prachtige stad met een bijzonder oud centrum, per ongeluk gebombardeerd door geallieerde piloten. Het ‘’vergeten’’ bombardement, wordt het ok wel genoemd. Een vergeten geschiedenis. Vergeten, omdat er niet over werd gesproken dat de bevrijders voor zoveel schade en verlies hadden gezorgd. Vergeten, omdat mensen misschien wel schaamte voelden. Schrijfster Mirjam Gielen besloot juist daarom een boek te schrijven over deze episode uit de Tweede Wereldoorlog: het is immers wel gebeurd, en talloze mensen overleden of raakten dakloos. Ook ik had er eigenlijk nog nooit over gehoord en dat maakte dat ik het boek des te meer wilde lezen, maar algauw kwam ik erachter dat het eigenlijk over zoveel meer gaat dan alleen het bombardement op Nijmegen. Dit boek is een tijdmachine.
Eerder, als er weer eens een heel squadron bommenwerpers overkwam, had ik me weleens afgevraagd hoe de piloten de wereld hier beneden zagen. Het moest een mooi gezicht zijn, onze stad van boven: een patroon van straten, kerktorens en daken, naast een zilveren rivier. Vandaag hadden ze dat ook gezien en toen op een knop gedrukt – of wat piloten dan ook moesten doen om hun bommen los te laten. Met wrede onverschilligheid hadden ze die vijf stille mensen aan de andere kant van het plein voor altijd het zwijgen opgelegd en de gewonden aan deze kant laten gillen en jammeren van ellende. Ze hadden een bom boven op mijn zus laten vallen. Zij hadden het gedaan. Zij zaten fout. Ik deed het goede, onder leiding van deze vrouw, die wist hoe dat moest. Dit wilde ik blíjven doen. Ik wilde ook verband, pleisters, spalken. Zodat alles weer – een beetje – goed zou komen.
Drie generaties
Ans is zestien wanneer ze bij het bombardement op Nijmegen haar zus Corrie verliest. Het verandert haar en haar manier van denken voorgoed, zoals ook alle andere oorlogsherinneringen haar veranderen, en dat heeft ook zijn impact op haar dochter Eva, die in de jaren tachtig haar eigen weg probeert te zoeken maar steeds opnieuw wordt geconfronteerd met haar moeders verleden. Wanneer Eva zelf trouwt en een dochter krijgt, Julia, krijgt zij bijna niets te horen over vroeger: haar oma Ans ziet ze bijna nooit en zelfs met haar moeder heeft Julia geen denderend goede band. Maar dan begint Julia zelf dingen te ontdekken, dingen die al jarenlang verzwegen worden.
Net een tijdmachine
Het bijzondere aan Grondvuur is vooral dat het eigenlijk alleen maar in het begin echt over het bombardement op Nijmegen gaat: het is als het ware een soort katalysator, iets waar al het andere wel mee in verbinding staat maar toch ook weer niet, iets waarvan je je afvraagt ‘’hoe waren dingen geweest als het niet was gebeurd’’ maar wat met sommige andere dingen in het verhaal ook juist helemaal niets te maken heeft. Het verhaal begint met het bombardement, en eigenlijk ontdek je pas in de laatste paar bladzijden dat Gielen dat heeft gedaan om iets duidelijk te maken, namelijk hoe vreselijk complex de oorlog was en hoe ontzettend moeilijk het anno 2019 voor ons is om te begrijpen wat er toen door mensen heen ging, wat ze doormaakten en hoe ze overal in stonden. Tegelijkertijd is Grondvuur een soort tijdmachine die juist het antwoord op die vragen een beetje dichterbij brengt, en dat is heel knap gedaan.
Ik kijk snel in de richting van de keuken en kieper dan gauw de inhoud van de doos in mijn sporttas. Er zitten nog meer enveloppen en papieren bij, die zoek ik een andere keer wel uit. Het zijn stukjes familiegeschiedenis, dus ook mijn geschiedenis.
Ans
Sowieso is Grondvuur heel goed geschreven. In het eerste hoofdstuk, dat over het bombardement gaat, gebeurt er al iets bijzonders: aan de ene kant slaagt Gielen er goed in een treffend portret neer te zetten van hoe de oorlog werd beleefd door de ‘’gewone’’ mensen: een portret van ongemak en irritatie, totdat er zoiets vreselijks gebeurt en het in één klap een stuk heftiger en veel meer beladen wordt. Ik vond het prachtig hoe de stukjes vanuit Ans’ perspectief blootlegden hoe ze probeerde verder te gaan in de nasleep van het bombardement en het achter zich probeerde te laten, en het was dan ook vooral haar perspectief dat me heel erg boeide.
Ik kon niets zeggen. Niemand zou me begrijpen. De oorlog is voorbij en ik ben nu een nieuwe Ans. Ik heb geen verhaal. Zwijgen, doorgaan, negeren. Ik ben iemand anders nu, iemand zonder verleden.
Eva
En dan, op het moment dat je als lezer Ans een beetje begint te begrijpen, zet Gielen heel subtiel de volgende stap, slaat ze een paar decennia over en brengt de tijdmachine ons naar de jaren tachtig, waar we Eva ontmoeten. Ik vind dat heel goed in elkaar zitten: het merendeel van elk hoofdstuk wordt vanuit Julia’s perspectief verteld, maar elk hoofdstuk eindigt met een sprong naar het verleden van haar oma of moeder. Juist daardoor is het boek zo lastig weg te leggen, want in elke periode wordt het tijdbeeld heel mooi neergezet en krijg je ook een haarscherp plaatje, bijna als door een caleidoscoop, van hoe de oorlog in die tijd nog doorwerkte. Ik vond het een hele toffe extra dimensie om Eva en haar relatie met Julia’s vader te ontdekken, maar tegelijkertijd vervolgt het ook het verhaal van Ans: hoe was zij in die tijd en wat voor impact had dat op Eva?
‘Wat jullie generatie eerlijkheid noemt, kan ook iets kapotmaken,’ zei ze fel.
Julia
Eigenlijk was Julia de enige van de drie hoofdpersonen die ik niet zo interessant vond: het was wat langdradig, zeker bij de stukken die helemaal over het wielrennen gingen, en gewoon wat minder interessant, maar ik vond het wel heel mooi hoe zij degene was die het verleden en de geschiedenis van haar moeder en oma ontdekte: juist door haar verhaal werd namelijk de generatiekloof heel goed duidelijk en kreeg ik op een gegeven moment door: er is nogal een verschil tussen iemands leven en de beleving van iemand anders. Juist door Julia’s verhaal krijg je bovendien steeds nieuwe puzzelstukjes en ga je alle drie de verhalen steeds beter begrijpen.
Voor zover ik weet heeft oma zelf geen pogingen gedaan om het weer goed te maken met mam. Manon en ik hebben ook nooit meer een verjaardagscadeau of -kaart gekregen. Ik kan me niet herinneren dat ik daar verbaasd of teleurgesteld over was. Ik heb oma Ans gewoon uitgegumd.
Puzzel
Dat is wat Grondvuur eigenlijk is: een puzzel, en de stukjes krijg je doordat de auteur je in een tijdmachine laat stappen. Het is letterlijk een quote uit het boek: ‘Net een tijdmachine’, wordt gezegd over de brieven van Ans aan Corrie die Julia en haar vriendin samen bekijken, en op dat punt besefte ik ook precies dat het boek zelf een tijdmachine is die je heel dichtbij brengt. Dicht bij de gruwelen van het bombardement en de littekens daarvan, dicht bij de beleving van de oorlog, dicht bij hoe de mentaliteit en tradities in de jaren tachtig veranderden en dicht bij hoe mensen vroeger en later dachten over wat er tijdens de oorlog was gebeurd, maar ook dicht bij hoe mensen tíjdens de oorlog dachten, dicht bij de keuzes die ze toen maakten. En man, dat alles is zo ontzettend complex en zo weinig zwart-wit, en juist dat wordt heel goed duidelijk door het boek.
Ik rilde bij de gedachte aan de vreselijke dingen die mijn moeder gezien moest hebben. De halve binnenstad had in puin gelegen en overal waren doden en gewonden. Ik kon het me bijna niet voorstellen, maar het moest gruwelijk zijn geweest. Veel erger dan wat mijn vader toen had meegemaakt. Té erg om over te praten misschien? Had mijn moeder het verdrongen?
Laatste twist
Eén van de meest vernuftige dingen aan het boek is dat de verhaallijn van Ans eigenlijk teruggaat in de tijdlijn: het begint bij het bombardement, gaat vervolgens terug naar wat er daarvóór in haar familie speelde en maakt dan een laatste sprong naar wat er direct na het bombardement volgde, met een heel krachtige laatste twist. Het is die twist, letterlijk in de laatste bladzijden, die duidelijk maakt hoe heftig de oorlog nog kan doorleven en hoe onmogelijk het voor ons is om alles te weten of ons zelfs maar een voorstelling te maken van wat er in die tijd gebeurde en wat er in mensen omging. Ik neem mijn hoed diep, diep af voor Gielen vanwege deze twist.
‘Ik bedoel alleen maar dat het niet gezond is om alsmaar met prestaties en het verslaan van anderen bezig te zijn. Het lijkt wel oorlog in het klein.’
Conclusie
Grondvuur is een bijzonder treffend portret van de complexiteit van het leven tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, met een vooral ontzettend krachtige laatste twist. Het zit goed in elkaar en alle drie de perspectieven zijn goed uitgewerkt en zorgen ervoor dat het boek moeilijk weg te leggen is. Het is echter vooral het tijdmachine-effect dat dit tot zo’n goed boek maakt: het scherpe tijdbeeld en het verzamelen van puzzelstukjes is knap uitgevoerd. Een oorlogsroman zoals ze horen te zijn.
Titel: Grondvuur
Auteur: Mirjam Gielen
Uitgeverij: Blossom Books
Verschenen: februari 2019
Aantal bladzijden: 224
Genre: young adult oorlogsroman
Leeftijdsadvies: 14+
Voor liefhebbers van: Wilma Geldof
Beschikbaar als: paperback, ebook
Recensie-exemplaar: nee
ISBN: 9789463491365
| Goodreads | Bol.com | Auteurssite |
